Kinh nghiệm kiểm soát tiêu cực trong nghiên cứu khoa học của một số quốc gia

Những năm gần đây, khoa học và công nghệ (KH&CN) là một trong những lĩnh vực được Nhà nước quan tâm đầu tư lớn. Hàng năm, lĩnh vực này được đầu tư khoảng 2% tổng chi ngân sách nhà nước (tương đương 0,5% GDP), trong đó có một phần không nhỏ dành cho nghiên cứu khoa học. Bên cạnh đó, cơ chế quản lý các nhiệm vụ KH&CN không ngừng được đổi mới theo hướng tích cực, phù hợp với thực tiễn. Không thể phủ nhận những thành tựu phát triển về mọi mặt của đất nước do kết quả của việc đầu tư cho KH&CN đem lại nhưng cũng vẫn tồn tại thực tế là, nhiều đề tài, dự án nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ chưa đem lại hiệu quả, chậm hoặc không được ứng dụng vào thực tiễn cuộc sống, hoặc bị thất bại, gây lãng phí, thất thoát kinh phí..., mà một trong những nguyên nhân là kinh phí dành cho nghiên cứu khoa học đã bị cố ý sử dụng sai mục đích, sai chế độ quy định.

Thực chất, các hành vi được coi là cố ý sử dụng kinh phí sai mục đích, sai chế độ quy định hết sức đa dạng. Ví dụ như hành vi dùng kinh phí được cấp, hỗ trợ cho nghiên cứu khoa học để mua xe ôtô phục vụ mục đích cá nhân; ngụy tạo các bằng chứng về khả năng của mình trong việc thực hiện nhiệm vụ KH&CN để chiếm đoạt kinh phí dành cho nghiên cứu khoa học; lập hợp đồng khống và sử dụng hoá đơn, chứng từ giả để hợp thức hóa kinh phí một cách bất hợp pháp; "làm lại" một đề tài nghiên cứu khoa học để lấy kinh phí nhiều lần; "xin - cho" các đề tài, dự án KH&CN để vụ lợi...

 Thực tế cho thấy, cùng một hiện tượng hành vi nhưng có sự khác biệt về bản chất. Có hành vi được xem là vi phạm nhưng bản chất là để đối phó với những quy định quản lý đã lỗi thời, không còn phù hợp và đang cản trở sự phát triển của KH&CN. Có trường hợp hành vi tương tự như vậy nhưng bản chất là “nhân danh” KH&CN, lợi dụng kẽ hở của chính pháp luật để vụ lợi (dưới đây gọi tắt là tiêu cực lợi dụng). Đánh giá về hậu quả của các hành vi tiêu cực này, nhiều nhà khoa học đã nhận định: “Sự dối trá, giả tạo đã len lỏi trong khoa học bằng các công trình sao chép… Với những tồn tại này, khoa học không thể mong lĩnh vực khoa học-công nghệ có những công trình sáng giá”[1].

 Để hạn chế, từng bước loại bỏ các hành vi tiêu cực lợi dụng, chúng ta có thể tham khảo kinh nghiệm của một số quốc gia có nền kinh tế, KH&CN tương đồng, không quá cách biệt với Việt Nam, đã thành công trong việc kiểm soát tiêu cực trong hoạt động nghiên cứu khoa học:

          Kinh nghiệm của Hungary

Hungary là một quốc gia ở Châu Âu và nếu so với các nước tiên tiến xung quanh trong khu vực như Đức, Áo, Pháp… thì nền KH&CN của Hungary chỉ tương tự như Việt Nam trong khu vực Châu Á. Nguồn kinh phí đầu tư cho nghiên cứu KH&CN không nhiều (khoảng 533 triệu đô la Mỹ/năm), trong đó gần một nửa là do Liên minh Châu Âu tài trợ. Cơ chế quản lý việc thực hiện các nhiệm vụ khoa học và công có nhiều điểm tương đồng với Việt Nam như: Hệ thống các cơ quan quản lý; cơ chế xét duyệt Hội đồng... Vì vậy, trước đây Hungary cũng có những hiện tượng tiêu cực trong việc thực hiện các nhiệm vụ KH&CN tương tự như ở Việt Nam. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, Hungary đã từng bước áp dụng một số giải pháp và đã từng bước hạn chế được những vấn đề tiêu cực trong việc thực hiện các nhiệm vụ KH&CN, cụ thể:

- Trong việc quản lý thực hiện các nhiệm vụ KH&CN, Hungary hiện có 3 cơ quan được phân cấp tham gia quản lý nguồn vốn này tuỳ theo các mức độ, tầm quan trọng của nhiệm vụ, tương tự như đề tài các cấp do các cơ quan khác nhau của Việt Nam quản lý. Việc có nhiều cơ quan quản lý các nguồn tiền khác nhau như vậy tuy phù hợp với đặc thù của từng nguồn tiền tương ứng với các loại nhiệm vụ khác nhau nhưng lại tạo ra sự không thống nhất và đôi khi chồng chéo trong việc tài trợ và thực hiện các đề tài, dự án. Đây chính là kẽ hở có thể tạo ra một số hành vi như: thông đồng, móc ngoặc, gian lận hoặc "làm lại" nhiệm vụ để lấy tiền tài trợ… Do vậy, Chính phủ Hungary đã thực hiện phương án thống nhất về tổ chức và cách làm của các cơ quan trên.

- Đối với việc quản lý nguồn tài chính. Các nhiệm vụ KHCN được đánh giá trên cơ sở kết quả thực hiện. Đặc biệt chú ý đến tính đổi mới và hiệu quả ứng dụng của các nhiệm vụ. Đồng thời, trên cơ sở định hướng nghiên cứu của Hội đồng KH&CN quốc gia, Tổng Công ty phát triển kinh tế Hungary (tổ chức mà ngân hàng quốc gia Hungary nắm giữ cổ phần chủ yếu) được Nhà nước giao nhiệm vụ thực hiện việc xét duyệt. Việc nguồn vốn và công tác triển khai công việc này được giao cho một Tổng Công ty có ngân hàng nắm giữ cổ phẩn là biện pháp gián tiếp hữu hiệu để có thể quản lý, bảo toàn và phát triển nguồn vốn Nhà nước dành cho nghiên cứu khoa học. Tất cả mọi hoạt động, đặc biệt là việc sử dụng nguồn kinh phí dành cho R&D đểu thông qua cơ chế tín dụng công khai. Ngoài ra, Tổng Công ty và các cơ quan quản lý có liên quan còn phải chịu sự kiểm soát của cơ quan kiểm toán Nhà nước và Cục kiểm soát (Goverment control agency) của Chính phủ để đảm bảo hoạt động của các cơ quan đó đúng pháp luật.

          Kinh nghiệm của Trung Quốc

Trung Quốc là quốc gia có hệ thống chính trị, cơ chế quản lý nhà nước, nền văn hoá tương đồng và có ảnh hưởng khá mạnh đối với Việt Nam. Chính vì vậy mà trong việc thực hiện các nhiệm vụ KH&CN, các hành vi tiêu cực có các biểu hiện rất giống ở Việt Nam.

Trên cơ sở khái quát các hành vi tiêu cực trong thực tiễn, Hiệp hội Khoa học Trung Quốc đã ban bố một bản "Quy phạm đạo đức khoa học của người làm công tác khoa học". Bản "Quy phạm" này đưa ra định nghĩa 7 loại hành vi được coi là hành vi xấu như sau[2]:

1- Cố ý tường trình sai sự thật, giả tạo số liệu hoặc kết quả, làm hỏng sự hoàn chỉnh của số liệu ban đầu, sửa chữa ghi chép thực tế hoặc bản vẽ, tường trình giả dối trong các việc xin dự án, báo cáo thành quả, xin thăng chức..., cung cấp chứng nhận đạt giải thưởng giả...

2- Xâm phạm hoặc tổn hại đến quyền tác giả của người khác, cố ý cắt lược tác phẩm xuất bản của người khác, sao chép tác phẩm, làm sai lệch nội dung tác phẩm của người khác; chưa được ủy quyền, lợi dụng thông tin trong đơn xin tài trợ hoặc bản thảo tự thẩm duyệt, tiết lộ cho người khác hoặc tự dùng tác phẩm của người khác chưa công bố hoặc đăng tải kế hoạch nghiên cứu; trao thành tựu cho người không có cống hiến trong nghiên cứu, gạt bỏ người có cống hiến thực tế trong nghiên cứu ra khỏi danh sách tác giả, mạo nhận hoặc yêu cầu vô lý đối với tác giả hoặc người hợp tác.

3- Báo cáo sai thành quả.

4- Sử dụng thủ đoạn không chính đáng gây nhiễu hoặc cản trở hoạt động nghiên cứu của người khác, bao gồm việc cố ý hủy hoại hoặc lưu giữ thiết bị, tài liệu cũng như tiền của vật tư liên quan trong hoạt động nghiên cứu của người khác; cố ý kéo dài thời gian đánh giá, thẩm tra thành quả hoặc dự án của người khác, hoặc đưa ra những luận đoán không thể chứng minh; gây trở ngại thẩm tra những dự án hoặc kết quả cạnh tranh.

5- Tham gia hoặc cùng với người khác che dấu sự yếu kém trong học thuật, bao gồm việc tham gia với người khác giả tạo học thuật, cùng với người khác âm mưu che dấu những hành vi xấu, làm mất chức hoặc trả thù đối với người tố cáo

6- Tham gia công việc thẩm duyệt, đánh giá không liên quan đến chuyên môn của bản thân; khi đánh giá trao giải thưởng, thẩm duyệt báo cáo nghiên cứu hoặc đánh giá cơ cấu, thẩm duyệt dự án..., trực tiếp hoặc gián tiếp đưa ra những đánh giá thiếu khách quan, không chính xác, không công bằng do có xung đột với lợi ích cá nhân; tiếp xúc trực tiếp với người đánh giá và tổ chức thẩm duyệt, nhận quà tặng của đối tượng thẩm duyệt.

7- Tham gia tuyên truyền, quảng cáo thương mại trên danh nghĩa chuyên gia, đoàn thể học thuật.

Thực tiễn các vụ việc cho thấy việc thất thoát kinh phí nghiên cứu khoa học của Trung Quốc có liên quan đến cơ chế phân phối chưa hoàn thiện, các cơ quan chủ quản và người phụ trách có quá nhiều quyền hạn trong việc phân phối nguồn vốn và thẩm duyệt dự án nên dễ phát sinh những hiện tượng làm sai chính sách, lãng phí nguồn vốn..., một số đơn vị còn kết nối thu nhập của nhân viên với nguồn kinh phí nghiên cứu, làm cho rất nhiều nghiên cứu viên phải cạnh tranh nhau để được vào làm việc cho dự án.

Mặt khác, còn thiếu sự giám sát chặt chẽ đối với kinh phí nghiên cứu. Kinh phí sau khi đã chuyển, việc sử dụng thế nào thường do người phụ trách dự án quyết định, nên một phần kinh phí sẽ "chuyển hướng" vào túi cá nhân.

Về thành quả nghiên cứu, hoặc là viết vài bản luận chứng cho xong, hoặc mời vài vị chuyên gia có thẩm quyền mở một cuộc giám định thành quả, chỉ cần "có vài lời", các chuyên gia thẩm duyệt đều sẽ cấp ngay "Giấy thông hành". Như vậy, những nghiên cứu viên này đã có thể rút nguồn kinh phí quý báu của nhà nước một cách nhẹ nhàng dưới cái mũ "thành quả nghiên cứu khoa học".

 Để giải quyết các vấn đề nêu trên, Trung Quốc nghiên cứu thực hiện một số giải pháp:

- Hiệp hội Khoa học Trung Quốc sẽ xây dựng hồ sơ học thuật. Khi nhận được tố cáo, Hiệp hội khoa học sẽ ủy thác cho các hội, các tổ chức hoặc bộ môn liên quan điều tra thực tế và đề xuất ý kiến xử lý.

- Tăng cường giáo dục đạo đức, bồi dưỡng tinh thần học thuật cố gắng tạo môi trường học thuật lành mạnh. Nâng cao trình độ đạo đức học thuật của sinh viên các trường đại học, cao đẳng. 

- Thực hiện tách rời quyền lực học thuật và quyền lực hành chính. Hạn chế lấy luận văn, tác phẩm, dự án hoặc kinh phí nghiên cứu làm tiêu chuẩn đánh giá đối với cán bộ quản lý các trường đại học, cao đẳng. Giải quyết chế độ đãi ngộ cho họ để họ có thể toàn tâm toàn ý tập trung vào công việc quản lý. Phân công công việc đúng trình độ chuyên môn để tránh sự lẫn lộn giữa công việc kỹ thuật và hành chính nhằm giảm cơ hội phát sinh hiện tượng tiêu cực.

- Nhanh chóng xây dựng và hoàn thiện những nội dung pháp luật trừng trị hiện tượng tiêu cực. Đặc biệt là các quy định xử lý, kể cả truy cứu trách nhiệm hình sự cụ thể đối với từng mức độ tham ô, bòn rút kinh phí nghiên cứu khoa học, kể cả với người phụ trách đơn vị đó. Cắt mọi sự liên hệ về lợi ích giữa quan chức Chính phủ với nghiên cứu viên. 

- Tăng cường quy trình giám sát quản lý kiểm toán. Đối với các dự án lớn, bắt buộc phải do cơ quan kiểm toán phi Chính phủ tiến hành kiểm toán độc lập. Mọi dự án đều phải quản lý và giám sát cả quá trình, chứ không để tự kiểm tra. 

Viện nghiên cứu của các trường và các cơ quan của Chính phủ tập trung ngăn ngừa việc nghiên cứu giả mạo, song song đó là thúc đẩy nghiên cứu sát với thực tế cuộc sống.

Những biện pháp nêu trên đã từng bước thiết lập trật tự và ổn định trong lĩnh vực KH&CN của Trung Quốc, đồng thời là tiền đề để tạo ra môi trường nghiên cứu KH&CN lành mạnh, góp phần quan trọng trong công cuộc phát triển đất nước.

Từ những chính sách đã thực hiện và mang lại hiệu quả của những quốc gia nêu trên, có thể rút ra một số nét chính sau:

Một là, để kiểm soát, hạn chế tiêu cực nảy sinh trong việc thực hiện các nhiệm vụ KH&CN, nhất thiết phải có sự kiểm tra, giám sát, phản biện. Và điều kiện tiên quyết để thực hiện được kiểm tra, giám sát, phản biện là phải đảm bảo công khai, minh bạch.

Hai là, nguồn kinh phí dành cho hoạt động nghiên cứu KH&CN phải được sử dụng và kiểm soát như nguồn vốn đầu tư mà hiệu quả được đánh giá căn cứ vào kết quả ứng dụng và thực tiễn cuộc sống xã hội.

Ba là, phòng chống tiêu cực trong việc thực hiện các nhiệm vụ KH&CN phải được thực hiện đồng bộ. Hoàn thiện cơ chế, chính sách để giải quyết những vấn đề tiềm ẩn nguy cơ tham nhũng từ "mục đích nghiên cứu", "điều kiện dành cho nghiên cứu", "kết quả nghiên cứu" và "xử lý vi phạm trong nghiên cứu".

Luật KH&CN (sửa đổi) vừa được Quốc hội thông qua ngày 18/6/2013 với nhiều nội dung mang tính đột phá. Trước hết, hệ thống các tổ chức KHCN của Nhà nước sẽ được quy hoạch lại để bảo đảm phát triển đồng bộ các lĩnh vực KHCN, thực hiện có hiệu quả các hoạt động KHCN. Một số quyền và nghĩa vụ của tổ chức, cá nhân được bổ sung cho đầy đủ hơn, phù hợp với thực tiễn và theo hướng phát huy sức sáng tạo, khuyến khích tổ chức, cá nhân hoạt động KHCN. Bổ sung quy định về đặt hàng thực hiện nhiệm vụ KHCN, về khuyến khích, hỗ trợ liên kết giữa tổ chức KHCN với doanh nghiệp để xác định và tổ chức thực hiện nhiệm vụ KHCN nhằm thúc đẩy sự gắn kết chặt chẽ giữa tổ chức KHCN với doanh nghiệp và về hợp đồng KHCN. Nhiệm vụ nghiên cứu phải được xác định đúng và trúng với nhu cầu phát triển kinh tế, xã hội. Sau khi tuyển chọn tổ chức, cá nhân thực hiện có hiệu quả nhiệm vụ khoa học, việc đánh giá, nghiệm thu kết quả nghiên cứu phải căn cứ vào hiệu quả ứng dụng.

Trách nhiệm của cơ quan quản lý nhà nước về KHCN các cấp sẽ được xác định rõ trong việc xây dựng, phê duyệt theo thẩm quyền hoặc trình cơ quan có thẩm quyền phê duyệt dự toán ngân sách nhà nước cho hoạt động KHCN; đề xuất việc cân đối và phân bổ kinh phí sự nghiệp khoa học phù hợp với đặc thù và tiến độ kế hoạch hoạt động KHCN; quản lý, sử dụng đúng mục đích, có hiệu quả phần ngân sách nhà nước đầu tư cho KHCN; cơ quan kế hoạch và đầu tư, cơ quan tài chính các cấp có trách nhiệm phải căn cứ vào đề xuất của cơ quan quản lý KHCN để trình cơ quan có thẩm quyền phê duyệt việc cân đối, phân bổ kinh phí ngân sách nhà nước cho KHCN và bảo đảm cấp kinh phí đầy đủ, kịp thời phù hợp với đặc thù và tiến độ thực hiện nhiệm vụ KHCN.

Đặc biệt, cơ chế tài chính cho nghiên cứu khoa học đã được được cải cách căn bản. Theo đó việc khoán chi cho các nhiệm vụ khoa học – công nghệ đến sản phẩm cuối cùng là một trong những giải pháp đổi mới đồng bộ cơ chế tài chính, góp phần tiết kiệm chi phí đầu vào, nâng cao chất lượng của các sản phẩm nghiên cứu. Đồng thời huy động tối đa nguồn đầu tư ngoài ngân sách Nhà nước (chủ yếu là từ doanh nghiệp) cho phát triển KHCN, cụ thể là đưa ra các ưu đãi đối với doanh nghiệp KHCN.

Ngoài ra, nhiều quy định trong Luật được xây dựng với mục đích tạo môi trường thuận lợi, điều kiện vật chất để cán bộ KHCN phát triển bằng tài năng và hưởng lợi ích xứng đáng với giá trị lao động sáng tạo của mình.

Hy vọng rằng, nhưng nội dung đổi mới quan trọng nêu trên sẽ góp phần thúc đẩy nền KH&CN nước nhà từng bước hội nhập và tiệm cận với trình độ KH&CN tiên tiến trên thế giới./.